Aktualizacja 03 czerwca 2015 r.

Doradztwo w sprawach reformy rolnej

 

Doradztwo w sprawach odzyskiwania nieruchomości ziemskich przejętych na podstawie dekretu o reformie rolnej (zespoły parkowo-pałacowe, dworsko-parkowe, cegielnie, browary, gorzelnie)

Tezy orzeczeń Naczelnego i wojewódzkich sądów administracyjnych a także sądów okręgowych, apelacyjnych i Sądu Najwyższego

Orzeczenia w sprawie majątków ziemskich przejmowanych na podstawie dekretu o reformie rolnej

I CSK 752/13 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2014 r.

Uprawnienie sądu powszechnego do samodzielnego rozstrzygania, czy określony majątek stanowił nieruchomość ziemską, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN.

Ostateczna decyzja administracyjna rozstrzyga wiążąco dla sądów kwestię nabycia przez Skarb Państwa prawa własności nieruchomości, a wynik postępowania administracyjnego ma bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie sądu w sprawie cywilnej, dla której orzeczenie wydane na podstawie § 5 rozporządzenia z 1945 r. w sprawie wykonywania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej ma charakter prejudycjalny. Należy dopuścić w tym zakresie kognicję sądu powszechnego jedynie wtedy, gdy organ administracyjny rozstrzygnięciem ostatecznym odmówił wydania decyzji merytorycznej na podstawie § 5 rozporządzenia. Sądy powszechne, co do zasady, nie są zatem uprawnione do samodzielnego rozstrzygania, czy określony majątek stanowił nieruchomość ziemską, o której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN.

Z uzasadnienia

... Powodowie nie zainicjowali właściwego postępowania administracyjnego, które mogłoby doprowadzić do wydania decyzji administracyjnej na podstawie § 5 rozporządzenia, albo też do odmowy wydania takiego rozstrzygnięcia przez właściwy organ administracyjny. Wprawdzie decyzja z dnia 3 stycznia 1972 r. została wydana po przeprowadzeniu postępowania w oparciu o § 5 rozporządzenia, ale postępowanie to zostało wszczęte z urzędu podczas, gdy powinno ono zostać zainicjowane przez stronę ubiegającą się o uznanie, że dana nieruchomość jest wyłączona spod działania postanowień zawartych w art. 2 ust. 1 pkt e dekretu PKWN. Decyzja z 3 stycznia 1972 r. wydana z rażącym naruszeniem prawa z przyczyn formalnych, nie jest zatem rozstrzygnięciem administracyjnym, które prejudycjalnie dla sądu powszechnego, przesądza kwestię podlegania działek wskazanych w pozwie pod działanie dekretu PKWN. Powodowie nie dysponują zatem rozstrzygnięciem administracyjnym wydanym na podstawie § 5 rozporządzenia, a sąd powszechny w sprawie o odszkodowanie nie mógł dokonać takiej oceny w zastępstwie organu administracyjnego. Nakazywało to przyjąć, że powodowie nie wykazali, aby pomiędzy wadliwą decyzją administracyjną z dnia 3 lipca 1972 r., a szkodą w postaci utraty prawa własności gruntu, zachodził normalny związek przyczynowy. Decyzja ta stanowiła wprawdzie prejudykat w rozumieniu art. 4171 § 2 k.c., jednakże jej uchylenie nie przesądziło, czy działki gruntu wskazane w pozwie podlegały działaniu dekretu PKWN. Szkoda po stronie powodów mogłaby zaś powstać jedynie w przypadku, gdyby grunty, których dotyczyło żądanie pozwu, nie podlegały nacjonalizacji. ....

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2014 r. III CSK 94/13

1. Lasy i grunty leśne należące do osób, których grunty objęte były przepisem art. 2 ust. 1 lit. e dekretu z 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej podlegały nacjonalizacji niezależnie od obszaru.

2. W przyjętym systemie apelacji, w którym celem postępowania apelacyjnego jest ponowne wszechstronne zbadanie sprawy pod względem faktycznym i prawnym, regułą jest dopuszczalność nowego materiału procesowego przed sądem apelacyjnym z ograniczeniem jednak, wynikającym z art. 381 k.p.c. Sąd apelacyjny jest zobowiązany na wniosek strony materiał ten uzupełnić, jeżeli jest to konieczne dla rozstrzygnięcia sprawy, może jednak pominąć nowe fakty i dowody zgłoszone dopiero w postępowaniu apelacyjnym, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie powstała później. Przewidziane w art. 381 k.p.c. ograniczenie zgłoszenia nowych faktów i dowodów przez stronę nie ma jednak żadnego znaczenia dla podjęcia przez sąd apelacyjny inicjatywy dowodowej z urzędu.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 lipca 2013 r., sygn. akt I ACa 190/13

Spadkobiercy właścicieli lasów, którym reforma rolna odebrała majątek nie mają szans na uzyskanie odszkodowania od państwa polskiego. Państwo obiecało rekompensatę, ale sądy uważają, że przepisy są blankietowe.

Roszczenie do sądu wniosły cztery osoby, spadkobiercy Higiniusza K. oraz jego brata Ludwika K., właścicieli majątku Ludwinów w powiecie Końskim o powierzchni 575 ha. Reforma rolną wprowadzoną dekretem PKWN w 1944 roku państwo ludowe skonfiskowało 185 ha, w tym 115 ha lasów i wpisało Skarb Państwa jako właściciela. W 1952 roku majątek oddano wojsku i urządzono tam poligon. Do 1958 roku terenem zarządzało wojsko, po czym zupełnie zdewastowany teren przekazano Lasom Państwowym. W 2005 roku spadkobiercy otrzymali 18 tys. euro od państwa niemieckiego za dwa lata zarządzania majątkiem przez Rzeszę Niemiecką w czasie II wojny światowej. Wobec tego sądzili, że tym bardziej państwo polskie przyzna im odszkodowanie. Żądali - Halina i Hanna K. po 1 mln 380 tys. zł, a Przemysław i Jarosław P – każdy po 345 tys. zł. na podstawie art. 7 ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju. Stanowi on , że „roszczenia osób fizycznych, byłych właścicieli lub ich spadkobierców, z tytułu utraty własności zasobów strategicznych (wód, lasów i parków narodowych) , zaspokojone zostaną w formie rekompensat wypłaconych ze środków budżetu państwa na podstawie odrębnych przepisów”.

Sąd Okręgowy w Warszawie 27 czerwca 2012 r. oddalił powództwo. Sąd uzasadniał, że art. 7 ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju jest normą blankietową, nie stanowi normy prawnej. Nie wydano do niego aktu wykonawczego, a powodowie natomiast nie udowodnili, że ponieśli szkodę.

Natomiast Sąd Najwyższy podjął 20 grudnia 2012 fundamentalną dla tych roszczeń uchwałę: art. 7 ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (Dz. U. Nr 97, poz. 1051 ze zm.) nie stanowi źródła prawa podmiotowego dla osób fizycznych w nim wymienionych ani obowiązku wydania odrębnych przepisów, o których mowa w tym artykule.

SN argumentował tę uchwałę następująco: ustawodawca nie sprecyzował jednak bliżej tej kategorii uprawnionych, w szczególności przez wskazanie, czy dotyczy to wszystkich właścicieli i ich spadkobierców lasów, które kiedykolwiek i bez względu na podstawę prawną i inne okoliczności (np. obszar nieruchomości, narodowość właścicieli itp. cechy), przeszły na własność państwa. Nie określono, czy chodzi o przejęcie tych zasobów w sposób sprzeczny z prawem, czy też w sposób legalny.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 17 lipca 2013 r. oddalił apelację i powołał się na tę uchwałę. Stwierdził także, że nie było podstaw do uwzględnienia powództwa na podstawie art. 417 (1) § 4 k.c. Artykuł 7 ustawy o zachowaniu narodowego charakteru nie zawiera bowiem delegacji ustawowej do wydania na jego podstawie dalszych przepisów. Dla przyjęcia zaniechania legislacyjnego konieczne jest istnienie konkretnie określonego obowiązku prawodawczego.

[źródło: Lex]

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2012 r. sygn. akt IV SA/Wa 1015/12 (nieprawomocny)

[ ... wypada ... zauważyć, co następuje:

- przesądzającego znaczenia [dla kwestii podlegania nieruchomości ziemskiej reformie rolnej] nie może mieć wyodrębnienie określonych gruntów w ramach odpowiedniej kompozycji krajobrazowej (podnoszona kwestia istnienia szpalerów grabowych) – sama intencja właściciela wykorzystywania określonych gruntów rolnych dla celów innych niż produkcja rolna, wyrażona zewnętrznie - przez ich wyodrębnienie w ramach kompozycji przestrzennej - nie oznacza ich nieprzydatności do produkcji rolnej, co warunkuje niepodleganie nacjonalizacji,

- znaczne wartości estetyczne konkretnego założenia zabytkowo-architektonicznego nie stoją na przeszkodzie uznaniu, że jego część podlegała nacjonalizacji, jako przydatna do produkcji rolnej; dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej nie zawierał w tym zakresie wyłączeń (w myśl § 44 pkt 3 rozporządzenia o wykonaniu reformy rolnej istniały jedynie ograniczenia, co do podziału znacjonalizowanych już nieruchomości, gdy stanowiły zabytki historyczne, architektoniczne i osobliwości przyrody); aktualne standardy ochrony zabytków nie mogą być przesłanką dla oceny skutków prawnych regulacji, które weszły w życie w połowie lat 40. ubiegłego wieku; wobec tego bez znaczenia dla sprawy muszą pozostać sygnalizowane kwestie sprzeczności orzeczenia, którego następstwem jest ujawnienie odrębnego stanu własności, co do części zabytku (na który składa się szereg działek ewidencyjnych) z realizacją aktualnej polityki w zakresie ochrony zabytków; należy odnotować, że przywołana przez Stronę argumentacja mogłaby przemawiać analogicznie przeciwko wydaniu decyzji, której następstwem jest zwrot określonej części kompleksu byłym właścicielom, poprzez orzeczenie o niepodpadaniu pod działanie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, o ile nie zasadny byłby zwrot w całości (gdy część gruntów podlegała pod działanie dekretu); dodatkowo należy wskazać, że ewentualne potwierdzenie stosowną decyzją faktu podziału zabytkowego założenia (gdy chodzi o strukturę własności), w następstwie przeprowadzenia reformy rolnej w 1944 roku, nie znosi skutków prawnych wynikających z ostatecznych orzeczeń konserwatorskich, dotyczących ochrony stosownych terenów uznawanych obecnie za mające wartość, jako zabytkowe założenie przestrzenne,

- nie wykorzystanie nieruchomości do celów produkcji rolnej do czasu zakończenia jej przeprowadzania (gdy chodzi o termin jej realizacji wskazany w postanowieniu TK o sygn. akt P 107/08) nie przesądza, że nieruchomość nie podpadała pod działanie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej; jak wskazano wcześniej, wykonując uprawnienia właściciela Skarb Państwa nie był obowiązany do zapewnienia prowadzenia produkcji rolnej na wszystkich znacjonalizowanych gruntach,

- chybiony jest zarzut naruszanie art. 36 ust. 1 pkt 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, bowiem regulacja ta nie znajduje w sprawie zastosowania; organ oceniając skutki prawne wejścia w życie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej nie dokonuje podziału (z punktu widzenia struktury własności), lecz pośrednio przesądza, czy w wyniku wejścia w życie aktu nacjonalizacyjnego doszło do podziału terenu, który obecnie ma status zabytku,

- trafne jest stanowisko organu administracji, że Powiat J. był stroną postępowania, w następstwie którego wydano zaskarżone orzeczenie; dotyczyło ono bowiem jego interesu prawnego; ponowne przytaczanie argumentacji organu - zreferowanej wcześniej - byłoby zbyteczne; stad Sąd obowiązany był rozpatrzeć skargę Powiatu co do meritum, była skutecznie wniesiona, w myśl art. 50 § 1 ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi; z kolei w przypadku braku interesu prawnego skarżącego Sąd byłby obowiązany skargę oddalić, nie zaś ją odrzucić, o co wniesiono na rozprawie.”

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 12 stycznia 2012 r. sygn. akt IV SA/Wa 1783/11

[Przedmiot niniejszej sprawy został zakreślony przez żądanie sformułowane we wniosku o wszczęcie postępowania administracyjnego, złożonym przez S. G. działającego w imieniu własnym oraz innych spadkobierców poprzednich właścicieli majątku. Mianowicie spadkobierca dokładnie sprecyzował - jak wymaga tego norma § 6 rozporządzenia – iż wnosi o stwierdzenie, że dwie działki oznaczone nr ewidencyjnymi [...] wchodzące w skład dawnego majątku L. były wyłączone spod działania dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Tym samym przedmiotem rozpoznania mogły być jedynie te dwie nieruchomości, stanowiące według wnioskodawcy zespół dworsko-parkowy.]

[Organ administracji dokonuje ustaleń na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego, nie zaś w oparciu o przypuszczenia lub założenia. Ustalenie, że działka nr [...] "mogła" stanowić park powiązany z pałacem jest jedynie hipotezą, która nie została poparta dowodami nie budzącymi wątpliwości. Tymczasem z takiego wątpliwego ustalenia organ wyprowadził daleko idący wniosek skutkujący wyłączeniem całej działki spod działania dekretu.]

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 30 czerwca 2011 r. sygn. akt IV SA/Wa 558/11

[Analiza aktualnego orzecznictwa, w którym uwypuklane jest znaczenie tzw. "związku funkcjonalnego", prowadzi do wniosku, iż dla oceny jego istnienia decydujące znaczenie mogą odgrywać następujące sformułowane w judykaturze tezy:

- rezydencje ziemiańskie z reguły nie pozostawały w "związku funkcjonalnym" z częścią gospodarcza, co było specyfiką rozplanowania zabudowy na ziemiach polskich - dwory pałace stanowiły integralną część parku, nie były związane z produkcja rolną (patrz wyrok o sygn. akt IV SA 451/00, IV SA 1593/02, I OSK 532/07, I OSK 1116/07, I OSK 686/08 – wszystkie przywołane – także niżej –orzeczenia wydane po 1 stycznia 2004 r. ogólnodostępne na stronie internetowej Centralnej Bazy Orzeczeń Sądów Administracyjnych prowadzonej przez NSA), dwór, pałac były dla produkcji rolnej zbędne, nieużyteczne (wyrok sygn. akt I OSK 1014/08),

- o "związku funkcjonalnym" rezydencji z gospodarstwem rolnym nie mogą decydować:

- powiązania podmiotowe, finansowe i terytorialne (patrz wyrok NSA sygn. akt IV SA 451/00, IV SA 1593/02, I OSK 28/06, I OSK 532/07, I OSK 1116/07, I OSK 686/08, I OSK 906/08);

- brak wyodrębnienia prawnego części rezydencjalnej, (patrz NSA wyroki sygn. akt I OSK 287/08, I OSK 686/08, I OSK 27/09);

- nie oddzielenie ogrodzeniem ze wszystkich stron (patrz wyrok NSA o sygn. akt I OSK 532/07, I OSK 686/08);

- źródła dochodów właściciela (patrz wyrok NSA o sygn. akt I OSK 532/07, I OSK 686/08, I OSK 27/09, I OSK 302/10);

- zamieszkiwania właściciela na terenie nieruchomości ziemskiej (patrz wyrok NSA o sygn. akt I OSK 532/07, I OSK 686/08);

- korzystanie przez właścicieli z dóbr w postaci żywności czy środków finansowych wytwarzanych przez majątek ziemski (patrz wyrok NSA o sygn. akt I OSK 1014/08),

- istotne znaczenie dla istnienia "związku funkcjonalnego" może mieć miejsce zamieszkiwania rządcy - na terenie części rezydencjalnej lub poza (patrz wyrok NSA sygn. akt I OSK 287/08, I OSK 1014/08, I OSK 27/09),

- dla uznania wyodrębnienia nieruchomości, jako przeznaczonej na inne cele niż rolne (iż nie należą one do części folwarcznej, lecz stanowią integralna część parku) wystarczają granice wyznaczone na mapach lub mogące być ustalone w terenie na innej podstawie (patrz wyroki NSA IV SA 2582/98, IV SA 1593/02, I OSK1697/07, I OSK 302/10),

- rezydencje właściciela nie miały charakteru nieruchomości rolnych a wyłącznie takie przechodziły, w myśl dekretu na rzecz Państwa (patrz wyrok NSA sygn. akt I OSK 532/07, I OSK 823/07).]

[Dokonując ustaleń w szczególności organ administracji I. instancji będzie miał na uwadze, o ile pozostająca w jego dyspozycji dokumentacja kartograficzna nie pozwalałaby na dokonanie wystarczająco precyzyjnych ustaleń, treść § 6 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 20 stycznia 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 4, poz. 16). Wynika z niego, iż generalnie na stronie zainteresowanej spoczywa obowiązek sporządzenia i przedłożenia dokumentacji (bądź poniesienia kosztów jej wykonania), na co zwrócono uwagę w prawomocnym wyroku wydanym w przedmiotowej sprawie o sygn. akt IV SA/Wa 585/08. Okoliczność ta nie wyklucza oczywiście przeprowadzenia stosownych dowodów z urzędu np. celem weryfikacji uzyskanych informacji.]

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 14 stycznia 2010 r. sygn. akt IV SA/Wa 1773/09

[Najogólniejszym pojęciem prawnym jest określenie "nieruchomość" bez żadnego przymiotnika. Jeżeli dekret odnosi się do nieruchomości ziemskich, to zawęża pojęcie nieruchomości tylko do tych, które mają charakter ziemski. Tak więc przepisy dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej nie dotyczą wszelkiego innego rodzaju nieruchomości. Biorąc pod uwagę przedmiot dekretu, jakim jest reforma rolna, należy uznać, iż nieruchomość ziemska winna ulec zawężeniu do takiej, która ma charakter rolniczy. Wszelkie inne nieruchomości ziemskie, nie mające jednocześnie charakteru rolniczego, przedmiotowo nie mogą podlegać pod działanie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej.]

[Skoro tak zwany zespół dworsko-parkowy położony był w parku, to już to przesądza, że nie miał on charakteru rolnego. Park nie jest miejscem, w którym może być prowadzona działalność rolnicza.]

[Skoro Wojewoda stwierdził, że część nieruchomości ziemskiej B. nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu, to winien określić powierzchnię enklawy dworsko-parkowej i wskazać jej geodezyjnie wyodrębnione granice, które obecnie odpowiadają konkretnej działce geodezyjnej. Brak takich ustaleń organu stanowi w ocenie Sądu naruszenie art. 7, 77, 107 § 3 kpa w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na rozpatrzenie przedmiotowej sprawy. W celu wyeliminowania tego uchybienia, organ powinien wskazać powierzchnię i numer obecnej działki geodezyjnej odpowiadającej enklawie dworsko-parkowej nieruchomości ziemskiej B. , gdyż tylko ta część tej nieruchomości nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu.]

[Do fizycznego podziału nieruchomości ziemskiej B. pomiędzy spadkobierców, jak wskazuje skarżąca, doszło przed 1 września 1939 r. Jednakże był to podział nieformalny i współwłaścicielami całej nieruchomości ziemskiej B. nadal pozostawali w częściach ułamkowych poszczególni spadkobiercy F. O. . Podział ten nie wywołał skutków prawnych i dlatego pozostał bez wpływu na przeprowadzenie reformy rolnej.]

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 9 września 2008 r. sygn. akt IV SA/Wa 975/08

[Produkcja roślinna i zwierzęca nie może być utożsamiana z typowym wyobrażeniem o takiej produkcji, to jest np. z hodowlą koni, owiec, świń, krów lub uprawą zbóż, ziemniaków, warzyw. Działalność wytwórcza w rolnictwie, to również działalność mniej typowa np. hodowla pszczół i produkcja miodu, uprawa roślin energetycznych.]

[Ustaleń faktycznych należy dokonać przy pomocy wszystkich dostępnych prawem środków dowodowych, to jest w oparciu o dokumenty, zeznania świadków, oponie biegłych, zeznania stron postępowania. Zdaniem Sądu przy ustalaniu granic majątku ziemskiego oraz rodzaju gruntów wchodzących w skład tego majątku należy podjąć próbę odszukania i przesłuchania świadków, którzy posiadają wiedzę w tym przedmiocie.]

[Odnosząc się do zawartego w skardze stwierdzenia, że wniosek o wznowienie postępowania złożony został przed upływem terminu określonego w art. 146 § 1 kpa stwierdzić należy, iż okoliczność ta nie przerywa biegu tego terminu. Odmowa uchylenia w postępowaniu wznowieniowym ma miejsce wówczas, gdy od daty doręczenia lub ogłoszenia ocenianej w tym postępowaniu decyzji minęło pięć, a zostanie stwierdzone, że wydana została ona z naruszeniem prawa. W takiej sytuacji zgodnie z treścią art. 151 § 2 kpa organ administracji publicznej ogranicza się do stwierdzenia wydania zaskarżonej decyzji z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których nie uchylił tej decyzji.]

 

 

Doradztwo w sprawach odzyskiwania nieruchomości ziemskich przejętych na podstawie dekretu o reformie rolnej